Χάιδν, Φραντς Γιόζεφ

(Haydn, Ρόραου, Κάτω Αυστρία 1732 – Βιέννη 1809). Ορθή προφορά: Χάιντν. Αυστριακός συνθέτης. Η παιδική ζωή του X. –ο οποίος στην ιστορία του ευρωπαϊκού πολιτισμού αναγνωρίστηκε αργότερα ως πατέρας της νεότερης μουσικής– έφερε τη σφραγίδα της ταπεινής οικονομικής κατάστασης, της οικογένειας του. Σε ηλικία 8 ετών μπήκε στη χορωδία της εκκλησίας του Aγίου Στεφάνου της Βιέννης, όπου έμεινε έως την ωρίμαση της φωνής του. Σε ηλικία 18 ετών, δίνοντας μαθήματα και εκτελώντας καθήκοντα συνοδού στη σχολή τραγουδιού που διηύθυνε ο Νικόλα Πόρπορα, κατόρθωνε να ζει και να αφιερώνεται στη μελέτη της σύνθεσης. Οι πρώτες του μουσικές συνθέσεις (σονάτες για τσέμπαλο και κουαρτέτα), αφού εκτελέστηκαν σε στενούς κύκλους, άρχισαν να δημιουργούν τη φήμη του ως μουσικού, από το 1755. Τέσσερα χρόνια αργότερα ανέλαβε καθήκοντα αρχιμουσικού στην ορχήστρα του κόμη Μόρτσιν στο Λούκαβετς, όπου παντρεύτηκε (1760) την κόρη ενός Βιεννέζου περουκιέρη, που η παράδοση την παρουσιάζει ως αυταρχική και απότομη γυναίκα. Αφού διορίστηκε δεύτερος αρχιμουσικός της ορχήστρας της αυλής του πρίγκιπα Παλ Αντάλ Εστερχάζι στη Βιέννη, ανέλαβε τη διεύθυνσή της (1769). Αν και είχε απόλυτη ελευθερία κινήσεων, έμεινε σχεδόν συνέχεια στη Βιέννη, εκτός από δύο ταξίδια στο Λονδίνο μεταξύ 1791-92 και 1794-95. Στην πρώτη περιοδεία του επιβλήθηκε με την εκτέλεση 6 συμφωνιών (είδος που έφερε σε πρωτοφανή συνθετική λαμπρότητα) και ανακηρύχθηκε επίτιμος διδάκτορας του περίφημου πανεπιστημίου της Οξφόρδης. Το κύρος του συνθέτη, ήταν τέτοιο, ώστε ζωντανός ακόμα είδε, το 1795, να στήνεται μνημείο του στην πόλη όπου γεννήθηκε. Αφού πλάτυνε και τελειοποίησε τη μορφή της Σονάτας για πιάνο και τη Συμφωνία, που χρησίμευσαν αργότερα ως πρότυπο στον Μότσαρτ και στον Μπετόβεν, ο X. στα τελευταία χρόνια της παραδειγματικά φίλεργης ζωής του καταπιάστηκε –επειδή είχε επηρεαστεί και από το ρομαντικό κλίμα– με τα μεγάλα ορατόρια: τη Δημιουργία, εμπνευσμένη από τον Χαμένο Παράδεισο του Μίλτον και τις Εποχές σε κείμενο του Άγγλου ποιητή Τζέιμς Τόμσον, που μόνα τους θα έφταναν για να του εξασφαλίσουν τη θέση της μεγαλοφυΐας στην ιστορία της μουσικής. Τα 2 ορατόρια, που εκτελέστηκαν το πρώτο το 1798 και το δεύτερο το 1801, επισφράγισαν τη φήμη του μεγάλου μουσικού. Η καλλιτεχνική ζωή του X., που συχνά σχετίζεται επιπόλαια με τις τάσεις του ελαφρού και κομψού 18ου αι., αποκαλύπτει στην πραγματικότητα την ευσυνειδησία ενός μεγάλου καλλιτέχνη, ο οποίος κινείται σε ανώτερο πολιτιστικό επίπεδο, όπως και ο Μότσαρτ, και που τείνει να προετοιμάσει τον δρόμο σε μια νέα μουσική ευαισθησία, ακόμα και με τη λεπτά ειρωνική διάθεση των αναρίθμητων μενουέτων του. Η μουσική του εξελίσσεται συχνά σε σύγκρουση με τα ιστορικά γεγονότα που έγιναν στη διάρκεια της σταδιοδρομίας του ως συνθέτη, ενώ, σε στενή πάντα επαφή με την ιστορική και καλλιτεχνική αναγκαιότητα του καιρού του, επηρέασε βαθύτατα την τέχνη του Μότσαρτ, του Μπετόβεν, του Σούμπερτ και αυτού ακόμα του Ροσίνι που, νεότατος παρουσίασε πρώτος τις Εποχές στην Ιταλία. Ο X., στη μακρά του ζωή, που μόνο εξωτερικά συνδέεται με τη ζωή των πριγκιπικών αυλών, αντιμετώπισε τις κρίσεις ενός μουσικού που πάνω απ’ όλα ποθεί να διεκδικήσει μια νέα αντίληψη της ανθρώπινης αξιοπρέπειας. Η κομψότητα που τον χαρακτήριζε και η βαθύτατη κατανόηση των πνευματικών καταναγκασμών της εποχής του, ιδιαίτερα ευαίσθητων στο πεδίο της μουσικής, συνδυασμένες με την αδέκαστη ηθικότητά του, αν και συγκράτησαν τον X. από θεαματικές εκδηλώσεις διαμαρτυρίας, συνέδεσαν το όνομά του με την απομάκρυνση του μουσικού από την τυραννία της κοινωνίας. Φτάνει να θυμηθούμε το επεισόδιο της λεγόμενης Συμφωνίας του αποχαιρετισμού (1773), όπου οι μουσικοί της ορχήστρας, σβήνοντας το κερί του αναλογίου τους και φεύγοντας ο ένας μετά τον άλλο, διεκδίκησαν με την ενέργειά τους αυτή τον σεβασμό της ανθρώπινης προσωπικότητάς τους. Αλλά και για τον ίδιο λόγο ο X. δεν δίστασε να παρεμβάλει στην κομψότητα της μουσικής μορφής του καιρού του ρυθμούς και μελωδίες της λαϊκής μουσικής. Η πρώτη συνάντηση και η πρώτη σύγκρουση της μουσικής με τις απαιτήσεις μιας νέας εποχής έγιναν, ακριβώς στη συνείδηση και στο έργο του X., που οι σύγχρονοί του τον χαιρέτισαν ως δάσκαλο, ως πατέρα και ως παράδειγμα. Στη στάση αυτή, ακόμα και πέρα από τις αναρίθμητες συνθέσεις του και τις νέες και συναρπαστικές τεχνικές, αρμονικές και οργανικές λύσεις, που κάνουν ακόμα ζωντανή και επίκαιρη την παραγωγή του, πρέπει να αναζητηθεί η ανθρώπινη και καλλιτεχνική νεότητα του X. Ο πλουσιότατος κατάλογος των έργων του, αναφέρει μεταξύ των άλλων, περισσότερες από 100 συμφωνίες και σχεδόν άλλα τόσα κουαρτέτα, τρίο και σονάτες για πιάνο, 15 θεατρικά έργα, πολλές κοσμικές καντάτες και μερικές λειτουργίες, ανάμεσα στις οποίες την Εν καιρώ πολέμου (1797), που λέγεται και των τυμπάνων, αληθινά καταπληκτική με το ενδιάμεσο της μουσικής σύνθεση περισσότερο των ελπίδων παρά των φόβων μιας νέας κοινωνίας, ακριβώς όπως από το σύμπλεγμα της μουσικής του απελευθερώνεται, απαλλαγμένη από τους περιορισμούς της ακαδημαϊκής αντίστιξης, η μελωδία ως δύναμη ικανή να οργανώσει μια νέα μουσική γλώσσα. O Χάιδν σε μια προσωπογραφία του έτους 1799.